Máy móc hoạt động tại mỏ khai thác đất hiếm ở Mountain Pass, California, Mỹ. Ảnh: REUTERS/TTXVN
Theo nhận định của chuyên gia Heidi Crebo-Rediker, thành viên cấp cao của Hội đồng Quan hệ Đối ngoại (CFR), trên tạp chí Foreign Affairs mới đây, các khoáng sản quan trọng hiện nay được xem là “sự phụ thuộc nguy hiểm nhất của nước Mỹ”. Nhận định này cho thấy một thách thức chiến lược nghiêm trọng cho Washington, buộc Chủ tịch CFR Michael Froman phải chia sẻ quan điểm về cách thức Mỹ có thể bắt đầu cạnh tranh để giảm thiểu sự phụ thuộc vào Trung Quốc trong lĩnh vực then chốt này.
Với việc kiểm soát gần như hoàn toàn hoạt động sản xuất khoáng sản quan trọng của thế giới, Trung Quốc duy trì đòn bẩy kinh tế đáng kể trong việc tiếp cận các nguồn đầu vào thiết yếu. Các khoáng sản này được sử dụng rộng rãi trong mọi lĩnh vực, từ các sản phẩm hàng ngày như điện thoại thông minh, cho đến các hệ thống vũ khí tiên tiến như máy bay chiến đấu F-35. Ngay cả một chiếc xe chở khách chạy bằng xăng thông thường cũng có thể sử dụng tới 40 nam châm đất hiếm cho ghế ngồi, phanh và các hệ thống khác, trong khi xe điện còn cần số lượng lớn hơn.
Gần đây, theo chế độ kiểm soát xuất khẩu mà Bắc Kinh ban hành, Trung Quốc có khả năng hạn chế quyền tiếp cận toàn cầu đối với các sản phẩm khoáng sản quan trọng, bao gồm cả nam châm đất hiếm, đe dọa làm nhiều hoạt động kinh tế phải dừng lại đột ngột. Trung Quốc đã chứng minh sự sẵn sàng sử dụng các biện pháp kiểm soát xuất khẩu như một công cụ cưỡng chế kinh tế. Khoảng 15 năm trước, Trung Quốc từng hạn chế xuất khẩu đất hiếm sang Nhật Bản do tranh chấp ở Biển Hoa Đông. Gần đây hơn, Trung Quốc đã hạn chế xuất khẩu các khoáng sản quan trọng này để đáp trả các biện pháp thuế quan và kiểm soát xuất khẩu của Mỹ.
Các biện pháp mới của Trung Quốc, dựa trên các hạn chế trước đó tập trung vào chất bán dẫn, đã mở rộng phạm vi sang cả các sản phẩm sản xuất bên ngoài Trung Quốc, nhưng có hàm lượng đất hiếm từ Trung Quốc chỉ 0,1% hoặc sử dụng công nghệ khai thác, tách chiết hoặc chế tạo nam châm do các công ty Trung Quốc phát triển. Đặc biệt, Trung Quốc còn yêu cầu người nộp đơn xin cấp phép xuất khẩu phải nộp sơ đồ sản phẩm sử dụng khoáng sản do Trung Quốc sản xuất, một công cụ mạnh mẽ để tiếp cận quyền sở hữu trí tuệ độc quyền.
Sự thống trị của Trung Quốc trong lĩnh vực khoáng sản quan trọng là kết quả của một hành trình dài và chính sách công nghiệp đồng bộ kéo dài nhiều thập kỷ. Khởi điểm từ chuyến công du miền Nam năm 1992, khi đến thăm lưu vực đất hiếm ở Nội Mông, lãnh đạo Trung Quốc khi đó Đặng Tiểu Bình đã nói: "Trung Đông có dầu; Trung Quốc có đất hiếm". Mặc dù đất hiếm không hề hiếm và không chỉ có ở Trung Quốc, nhưng chính phủ nước này đã đầu tư mạnh mẽ để hỗ trợ các công ty ở mọi bước của chuỗi giá trị tinh chế và sản xuất đất hiếm, củng cố các cơ sở trong nước, đồng thời mở rộng mạng lưới các mỏ ở nước ngoài.
Ngày nay, những điểm nghẽn lớn nhất trong chuỗi cung ứng khoáng sản thiết yếu là tinh chế và chế biến (cả về công suất lẫn sở hữu trí tuệ), chứ không phải khai thác. Trung Quốc kiểm soát tới 90% công suất chế biến của thế giới, bao gồm hơn 99% đối với ba loại đất hiếm cần thiết cho nam châm chịu nhiệt. Điều này đạt được nhờ việc trợ cấp, sản xuất và áp dụng các chính sách định giá khiến các đối thủ cạnh tranh ở Mỹ và các quốc gia khác không thể cạnh tranh về mặt kinh tế. Các công ty Trung Quốc cũng tự đổi mới, dẫn đến việc họ sở hữu tài sản trí tuệ và năng lực quý giá nhất của ngành. Bên cạnh đó, Mỹ và các nước phát triển khác cũng không muốn mở rộng hoạt động khai thác và tinh chế trong nước do lo ngại về hậu quả môi trường.
Hai trở ngại lớn nhất đối với việc Mỹ giảm bớt sự phụ thuộc là thời gian và tiền bạc. Theo ước tính của S&P Global, một mỏ trung bình ở Mỹ mất gần 29 năm để đi vào hoạt động, kèm theo chi phí ban đầu lên đến hàng tỷ USD. Nếu không có các thỏa thuận bao tiêu và giá sàn của chính phủ để hạn chế biến động giá toàn cầu, các dự án này khó có thể thu hút được nguồn đầu tư tư nhân cần thiết.
Do đó, các chuyên gia kinh tế như Peter Harrell (thành viên không thường trú tại Quỹ Carnegie vì Hòa bình Quốc tế) và Daleep Singh (Phó Cố vấn an ninh quốc gia Mỹ về kinh tế quốc tế) lưu ý rằng Mỹ cần đầu tư dài hạn bằng cách thúc đẩy nguồn cung trong nước thông qua giá sàn, thỏa thuận bao tiêu, giảm thuế và nới lỏng quy định. Tuy nhiên, Mỹ không cần phải tự mình hành động. Thay vào đó, Washington có thể hợp tác với các đồng minh và đối tác để tạo ra một hệ sinh thái toàn cầu quy mô lớn gồm các nhà sản xuất khoáng sản quan trọng đáng tin cậy, có thể sánh ngang với sản lượng và đổi mới của Trung Quốc.
Chính quyền Biden trước đây đã theo đuổi chiến lược tài trợ và cho vay, đồng thời hợp tác với các đồng minh. Chính quyền Trump hiện cũng đã tiến xa hơn khi vào tháng 7 năm nay, Lầu Năm Góc đã mua 15% cổ phần của nhà sản xuất đất hiếm MP Materials có trụ sở tại Mỹ với giá 400 triệu USD, đặt ra mức giá sàn và đưa ra thỏa thuận bao tiêu. Bộ trưởng Tài chính Scott Bessent cũng tuyên bố Mỹ sẽ tiếp tục cách tiếp cận này, ám chỉ việc mở rộng sang nhiều ngành công nghiệp khác. Ông Bessent kêu gọi một phản ứng tập thể, toàn diện từ một liên minh các quốc gia, nhận định rằng "Trung Quốc không thể quản lý chuỗi cung ứng hoặc quy trình sản xuất cho phần còn lại của thế giới".